رئالیسم یا ایدئالیسم؟

یکی از مسائل سنتی فلسفه این است که آیا اشیایی مانند سنگ و درخت و ... که ما را احاطه کرده اند، واقعی اند یا اینکه همچون خواب و خیال، تنها بخشی از تصورات ما هستند. در اینجا واقعی بودن به معنای عینی و ابژکتیو بودن (مستقل از ذهن بودن) است. آن دسته از افراد که معتقدند جهان و طبیعت، واقعی و عینی است، پیروان مکتب فلسفی رئالیسم (با رئالیسم ادبی یا هنری اشتباه نشود) و گروه مخالف، حامیان مکتب ایدئالیسم هستند. البته دو اصطلاح رئالیسم و ایدئالیسم در فلسفه کاربردهای دیگری هم دارند، و آنچه ذکر شد از رایجترین آن ها است.
در زمستان یکی از سال های اخیر، دچار سرماخوردگی شدیدی شده بودم؛ آنقدر شدید که در خانه بستری بودم و سوزش چشم ها و تب بالا چند روزی مرا از هر نوع فعالیتی بازداشته بود. اما بالاخره دوران نقاهت هم فرا رسید. در یکی از غروب ها که از فرط خوابیدن در طول روز، حوصله ام سخت سرآمده بود، به بخش اعلام فرهنگ معین پناه برده بودم و مداخلی را که برایم جالب بودند می خواندم. آشنایی من با ایدئالیسم از همانجا شروع شد: آن هنگام که مدخل مربوط به شوپنهاور را خواندم. این فیلسوف آلمانی، یکی از پیروان سرشناس این مکتب است. او کتاب اصلی خود، «جهان همچون اراده و نمایش»، را چنین آغاز می کند: «جهان تصور من است.» البته بسیاری از ایدئالیست ها (همچون کانت) به وجود عالم خارج معتقد هستند، اما می گویند چون ما آن را از مجرای حواسمان و توسط ذهنمان درک و تصور می کنیم، پس جهان را آنگونه که هست در نمی یابیم و لذا آنچه را که جهان می نامیم، تنها تصور ما است. این مطلب را اضافه کردم چون مطمئن نیستم منظور شوپنهاور کدام یک است. اما به هر حال بعضی از ایدئالیست ها (مانند بارکلی) مدعی اند که چیزی به نام جهان خارج اصلاً وجود ندارد. این ها می گویند حتی بدن «من»، تصوری بیش نیست.
شاید در نگاه اول اعتقاد به چنین دکترینی مسخره و احمقانه به نظر آید. اما ایدئالیست ها برای روشن شدن موضوع مثال جالبی می زنند: آیا هنگامی که در حین خواب چیزهایی را می بینید یا می شنوید و یا حتی اعمال ظاهراً طبیعی را انجام می دهید، همان موقع می دانید آنچه دیده، شنیده یا کرده اید خیال محض است؟ از کجا می دانید که در «بیداری» هم در نوعی خواب نیستید؟! در این میان یک چیز مسلم است: یک ایدئالیست در مقام عمل و در زندگی روزمره اش نمی تواند ایدئالیست باشد. چطور می توانیم به زندگی اهمیت بدهیم در حالی که همه چیز را خیال بدانیم؟